STEFAN PRVOVENČANI IMAO GLUMAČKU TRUPU: Milena Kulić knjigom “Pozorišne priče ” dodala novo svetlo na istoriju srpskog teatra (FO
POZORIŠTE kod Srba nije zaživelo tek u 18. veku kako su nas raniji istoričari uveravali, nego pet stoleća ranije a jedan od dokaza je i podatak da se kod Srba tim imenom zvalo još u srednjem veku te da se i danas među Slovenima jedino tako i zove – pozorište.
Foto Blago fond i D.Milovanović
Da neovisno o kojoj epohi govorimo, priča o pozorištu i drami postoji i opstaje, svedoči i stara nedovoljno istražena srpska književnost,na koju nas upućuje Milena Kulić, autorka knjige „Pozorišne priče: od srednjeg veka do dubrovačke drame “(edicija Banatski kulturni centar) nagrađene priznanjem „Bogdan Čiplić“ za 2023.godinu.
– U srpskoj srednjovekovnoj književnosti, koja kako tvrdi Borivoje Stojković, ulazi nesumnjivo među najlepše i najsadržajnije u slovenskim narodima, pozorišna delatnost predstavljala je stvaralačku snagu i umetničke sposobnosti našeg naroda,naročito u određenim istorijskim trenucima .- kaže Milena Kulić, mlada teoretičarka književnosti, pesnikinja i stručna saradnica Odeljenja za književnost i jezik Matice srpske.
Srednjovekovno pozorište na srpskim jezičkim prostorima javilo se u novim okvirima, formama i oblicima, daleko od zapadnoevropskih religioznih tendencija i tako, predstavljajući promenu, ostalo je pojava vredna pažnje. Pozorište je bilo mesto na kojem su narodni zabavljači izvodili svoje veštine.Bilo je pesme, igre, svirke, lakrdije, maskiranja i kostimiranja.
Milena Kulić navodi da za postojanje ovakvog pozorišta imamo dokaze u srednjovekovnoj književnosti, u izjednačavanju srpskog glumca sa „mimom“ i „špilmanom“, u sačuvanim narodnim igrama, u trinaest religijskih sinkretičnih obreda i u ondašnjoj razvijenoj pozorišnoj terminologiji.
U poređenju sa srednjovekovnim evropskim pozorišnim komadima koje je katolička crkva dopuštala a razvili su se iz religioznog obreda i kulta, srpska pozorišna izvođenja, u odnosu na njih, podsećala su na glumačke improvizacije svetovnog karaktera, izvan crkvenih okvira i van zatvorenog prostora.
Pravoslavna crkva nije osuđivala pozorište jer se protivila njegovoj suštini i svrsi, već se plašila da „pagansko iskušenje pozorišta“ ne uništi ispravna shvatanja i misli i glumaca i gledalaca.
Zanimljivo je da je Jovan Zlatousti posvetio veliki deo svog stvaralačkog života upravo ovom pitanju. Nazivao je pozorište „staništima sotoninim, pozornicama razvrata , školama obesti, kužnim slušaonicama istupa.“
U odlomku „Besede šeste – O pokajanju“,Zlatousti postavlja pitanje – kakva je korist onima koji poste a da u bezakona pozorišta idu, da k opštem učilištu nečistoća i svenarodnom mestu neuzdržljivosti žure pa i na sedištima pogubilaca sede?
– Đavo, pošto je na pozornicu kao u peć neku ušao, grad nam odozdo potpaljuje i to ne podmeće hrastovinu kao onda što su varvari činili, niti naftu, ni strugotinu, ni smolu no nešto što je od ovih mnogo nesnosnije: bludničke predstave, sramne besede, razuzdane igre i najrazvratnije pesme u javnost iznosi.- napisao je Zlatousti, najčuveniji propovednik u istoriji Crkve, veliki podvižnik i reformator,te patrijarh Konstantinopolja (397—402), prestonice tadašnjeg Istočnog rimskog carstva.
Knjiga iznenađenje
PO oceni prof. dr Jovana Delića, dopisnog člana SANU, “riječ je, o knjizi koja, s obzirom na autorkine godine, predstavlja iznenađenje i po zrelosti obrade problema, i po zaključcima, i po hrabrosti da se upusti u tematiku koja je do sada relativno skromno obrađivana“.
Srednjovekovna crkva je život glumca smatrala suprotnim životu idealnog hrišćanina. Bivao je osuđen svaki „svetovnjak, a naročito glumac i bludnik, na episkopov ili knežev zatvor, uz telesnu kaznu, ukoliko bi se obukao u monašku odeću i podražavao ili rugao bilo kojem crkvenom ustrojstvu“. Pozorište, igra, programi raznih zabavljača prilikom svetkovanja označavana su kao „jelinska pirovanja“ jer „nije dostojno u časne dane organizovati pozorišta, konjske trke ni neka druga igrišta“.
O tome svedoči i „Sintagmat”, delo Matije Vlastara, jeromonaha i pravnika iz Soluna.prevedenosredinom 14. veka, verovatno po zapovesti cara Dušana i uporedo sa donošenjem njegovog Zakonika. U “Sintagmatu” glumačke veštine se izjednačavaju sa razvratom, a glumac se smatra bludnikom i niskim, moralno nečistim licem. “Sintagmat” dozvoljava roditeljima da razbaštine sina ako se protiv njihove volje bavi glumom. Po istom zakonu bilo je zabranjeno ne samo glumcu nego i njegovom sinu da oženi ćerku nekog dvoranina ili činovnika.
Privlačna priča koja živi i raste
KNjIGU Milene Kulić , prof dr emerita Ljiljana Pešikan – Ljuštanović okarakterisala je kao svedočanstvo o paradoksalnoj sudbini pozorišta koje je prolazno, neuhvatljivo i traje poput legende koja živi i raste dok god biva prenošena.
– Tako tumačeći dečansku fresku „Sveti Nestor ubija Lija“, autorka pokazuje da je arena u kojoj se protivnici suočavaju potencijalna pozorišna scena, sa izvođačima, kostimom i rekvizitom – napisala je o ovoj knjizi prof. Pešikan-Ljuštanović.
Vremenom, crkva je počela da uviđa snagu dramskog izraza kao sredstva za podsticanje značenja Hristovog života i urezivanja biblijskih priča u svest vernika. Ponovo se javlja potreba za putujućim svetovnim pozorištem, misterije iz crkava izlaze na ulice, prožima ih običan jezik, humor i ritual koji je sačuvan još od paganskih vremena. Tada se u renesansnoj Italiji, a potom i šire, obnavlja jedna tradicija, sa neverovatnim sličnostima s pozorištem drevnog Rima, sa nizom profesionalnih pozorišta koja su izvodila farse, plautovske komedije i komedije „del arte“.
– Upravo komedija „del arte“ otvarila je nove vidike kojima se razotkriva značaj glumačke veštine. U daljem razvoju pozorišta, Marin Držić u dubrovačkoj književnosti, Viljem Šekspir u engleskoj, Žan Batist Poklen Molijer u francuskoj i Karlo Goldoni u italijanskoj književnosti imali su jasnu ideju da je pozorište dvodelna umetnost u kojoj ravnomeran odnos imaju tekst i glumačko umeće.-naglašava Milena Kulić.
Slično stvaralačkom procesu i razvoju renesansne komedije “del arte”, prvobitno pozorište srpskog naroda nije imalo pisani dramski tekst, već je sadržina i uspeh izvođenja počivala na improvizaciji i stvarala se u samom stvaralačkom procesu, u toku igre. Suptilnu aluziju na povezanost srednjovekovnog pozorišta i komedije “del arte” iznosio je u svojim zapisima 1972.godine Molinari, ističući da sam izraz „arte“ ne treba shvatiti u savremenom značenju, već u srednjovekovnom smislu, to jest kao zanat ili čak kao udruženje jer često su se zanatska udruženja nosila naziv “arte”.
Naše pozorište se vremenom odvaja od crkve i postaje narodno. Teodosijeu svojim spisima spominjao je da se Stefan Prvovenčani „po običaju blagorodnih samodržaca“ veselio „tumpanima i guslama“ i svircima. U tom periodu svirac je bio izjednačen sa glumcem, a glumac je „narodni igrač“, on je i mim, i špilman, i skomrah, i igrač, i plesač, i gudac, i svirac.
Smatra se da je Stefan Prvovenčani imao svoju glumačku trupu. Uostalom, na dvorovima velikaša bilo je zabavljača, sviraca – glumaca. Već 1335. godine pominje se u Dubrovniku trubač Dragan iz Prizrena.U jednoj povelji Dušanovoj pominje se Prede svirac, a 1415. srpski guslar na dvoru poljskog kralja.
Takođe, misao o suštinskom jedinstvu slikarstva i pozorišta javila se u srednjovekovnim teatarskim koncepcijama.Predšekspirovsko pozorište i pozorište baroka ponovo afirmisali. Nesumnjivo je da je slikarstvo u prošlosti bilo zapravo „zaustavljeno pozorište“ i da su „činioci oba umetnička načina izražavanja izvanredno mnogo koincidirali“ kako je 1985.godine zabeležio Jovan Putnik.
– Ko god je video fresku “Sveti Nestor ubija Lija” iz ciklusa posvećenog Sv. Dimitriju koja se nalazi na severnoj strani severozapadnog stuba manastira Dečani , to je do te mere interesantan moderni teatarski izraz da prevazilazi sva nastojanja naših najekstremnijih modernih teatarskih koncepcija da se postigne jedinstvenost, uslovna realističnost, samonagoveštenost i jednostavna očišćenost od svega naturalističnog i suvišnog u izrazu – naveo je Putnik.
Da bismo valjano shvatili ovu fresku, trebalo bi da sagledamo i fresku „Sveti Dimitrije blagosilja Nestora da ubije Lija” koja, na neki način, prethodi ovoj. Posle zatvaranja svetog Dimitrija, da bi proslavio uspeh u ratu iz kojeg se vratio, car Maksimilijan odlučio je da priredi igre.
Glavni takmac, carev ljubimac bio je gorostas Lije, koji je svoje protivnike usmrćivao u borbi tako što ih je bacao na vrhove kopalja i druge oštrice okrenute uvis. Kako su hrišćani bili njegove žrtve, jedan golobradi mladić, Nestor, takođe hrišćanin, reši da mu se suprotstavi i tako spase svoju braću. Pre borbe otišao je kod svetog Dimitrija da ga blagosilja.
Nestor je izašao na megdan Liju i suprotno svim očekivanjima, -pobedio ga. U areni, u kratkoj haljini, sa malim štitom u levoj i visoko podignutom desnom rukom, u velikom raskoraku stoji sveti Nestor. Ispred njega, na desnoj polovini scene, Lije, u vojničkom oklopu, gubi ravnotežu i pada na leđa, na iste one oštrice na kojima su stradali hrišćani. Na arenu vode četiri visoka drvena stepenika, iza nje je trobrodna građevina, sa carskom ložom, na kojoj se vidi bista cara, sa zlatnom krunom na glavi.
Ono što istraživače pozorišno-dramske umetnosti neprestano vodi ka izučavanju ove freske jeste, pre svega, slika pozorišta drvene konstrukcije koja je prisutna u srednjovekovnoj književnosti, kao i dramatika trenutka koja je prikazana u sukobu Nestora i Lija. Na ovoj fresci prikazan je upravo kaledioskop svih odnosa koje sredina u tim okolnostima može da ima.
– Svojevrsnu misteriju pozorište je u sebi sačuvalo kroz sve istorijske epohe.Ta misterija koja u sebi nose i književnost i pozorište i sve ostale umetnosti, kada se u nju duboko uroni, pruža magične darove. Tako je bilo u srednjem veku, tako će, verujemo, biti zauvek.Razbijanjem mita o nepostojanju pozorišta u srednjem veku, „dobu mraka, okrutnosti i divljaštva“ dolazi se do zanimljivih podataka koji staru srpsku književnost predstavljaju u drugačijem svetlu -zaključuje Milena Kulić.
