Na današnji dan, 23. oktobra 1944. godine, Novosadski partizanski odred oslobodio je Novi Sad od okupatacije nacističke Nemačke, fašističke Mađarske i ustaške Hrvatske.
To su ujedno bili i poslednji trenuci kada je Novi Sad bio okupiran, nakon kog je „Srpska Atina“ slobodan grad već 79 godina.
Uz Vojsku Jugoslavije, tog dana je u Novi Sad umarširao i deo sovjetske Crvene armije, koji je pomogao u oslobođenju grada, a i Jugoslavije u toku Drugog svetskog rata.
Na početku rata, grad je prema popisu imao oko 60.000 stanovnika, a Novi Sad je svoju slobodu dočekao devastiran, sa nešto više 40.000 stanovnika. Mnogo osoba je ubijeno, neki su raseljeni, pa je grad za tri i po godine okupacije izgubio oko 20.000 stanovnika.
Najviše su stradali Srbi i Jevreji, a mnoge žrtve bile su žene, deca, starija lica – nevini ljudi koji svojim postojanjem nisu ugrožavali vojsku okupatora.
Novi Sad je ostao bez fabrika, mostova, tramvajskih linija, struje, vodovoda…
U godinama okupacije odigrala se i Novosadska racija, jedan od najtragičnijih događaja u istoriji Novog Sada.
Tri dana, od 21. do 23. januara 1942. godine, mađarski vojnici odvodili su ljude iz svojih kuća, bacali ih u jame, ispod zaleđenog Dunava, streljali ih i ubijali na najstrašnije načine.
U „raciji“ je u južno-bačkom okrugu za samo tri dana ubijeno oko 5.000 ljudi, od kojih su polovina bili Jevreji.
Važno je setiti se i onih koji nisu ubijeni na novosadskim ulicama, ali su doživeli jednako strašnu sudbinu. Mnogi muškarci između 16-65 godina bili su pod prisilom poslati na front u Ukrajinu, gde su slabo opremljeni i u teškim uslovima bili gotovo osuđeni na smrt.
Važno je, takođe, setiti se i onih koji su rat preživeli, ali su ostali osakaćeni, što fizički, što psihički sa traumama koje vreme nije moglo da izbriše.
Pravda za strašni zločin Novosadske racije je „zadovoljena“ na suđenjima posle rata, ali to je slaba uteha.
Za pogrom u Južnoj Bačkoj suđeno je načelniku Generalštaba mađarske vojske, armijskom generalu Ferencu Sombatheljiju, generalu Ferencu Feketehalmiju, generalu Jožefu Grašiju, kapetanu Martonu Zeldiju i pukovniku Lajošu Galu.
Ferenc Sombathelji osuđen je na doživotnu robiju, Ferenc Feketehalmi, Jožef Graši i Marton Zeldi osuđeni su na smrt vešanjem, a pukovnik Lajoš Gal dobio je 15 godina zatvora.
Suđeno je i drugim učesnicima koji su nad novosadskim i okolnim stanovništvom vršili ratne zločine.
Spisak do sada utvrđenih žrtvi okupacije je sablasan, kako se na njemu nalaze imena dece koja nisu dočekala ni prvi rođendan.
Za slobodu Novog Sada mnogi su dali ono najvrednije, život, a današnji dan važan je da njihova žrtva i cena koju su platili ne bi ostala zaboravljena.
