Foto: B. Grujić
Bojan Kojičić, istoričar umetnosti Zavoda, zajedno sa koleginicom Vesnom Karavida, više godina bavi se istraživanjem međuratne arhitekture, nekadašnjeg Velikog Bečkereka, kasnije Petrovgrada, a danas Zrenjanina, u periodu od 1920. do 1940. godine.
– U fokusu nas istoričara arhitekture već duže vreme je istraživanje međuratne arhitekture u Zrenjaninu koja je bila nedovoljno zastupljena u stručnoj istoriografiji – kaže Bojan Kojičić, uz napomenu da su do sada proučeni opusi poznatih srpskih arhitekata čija dela čine vredan deo graditeljskog nasleđa grada, kao što su Dragiša Brašovan, Đorđe Tabaković i manje poznati, braća Tomić, ali i projektanti lokalnog delokruga Velislav Nikolić i Paja Ninkov, kao i dela zidarskih majstora Janoša Panjija, Mihalja Materna i Josifa Vajteršana, koji su projektovali stambene kuće i izvodili građevinske radove.
Prema rečima Kojičića, zidarski majstori su uglavnom bili iz Velikog Bečkereka, dok su građevinski inženjeri i arhitekte dolazili iz drugih, većih sredina, neki od njih ostajali su privremeno, onoliko koliko im je trajao angažman, drugi su, baveći se svojom strukom, često u zvanju državnih činovnika, trajno nastanjivali u gradu na obalama Begeja. Đorđe Tabaković je često dolazio u Zrenjanin da prati radove na izgradnji objekata koje je projektovao, gde ima čak sedam realizovanih projekata, kao što su Dečji dom, zgrada Javne berze rada i drugi.
Dragiša Brašovan je, po istraživanjima Vesne Karavida i Bojana Kojičića, boravio u Zrenjaninu kao gradski i županijski arhitekta u periodu od maja 1919. do septembra 1920. godine i projektovao zgrade Palate srpske zadružne banke, kuću Slavka Županskog, Sokolski dom, vilu tadašnjeg gradonačelnika Zoltana Perišića, dok je Velislav Nikolić došao iz Zagreba kao mladi arhitekta i ostao u Zrenjaninu u državnoj službi do 1951. godine, kada se vratio u rodni Zagreb, a projektovao je u Zrenjaninu zgradu Osnovne škole “Viteški kralj Aleksandar Ujedinitelj”.
– Nakon Prvog svetskog rata, tadašnji Veliki Bečkerek je prolazio kroz dramatične promene u potpuno novim društvenim, kulturnim, ekonomskim i političkim okvirima i pored Novog Sada, ima najviše objekata izvedenih u međuratnom periodu. Najveće otkriće bila je, do tada neviđena i potpuno avangardna kuća Sijanke Đermenkov, izgrađena 1929. godine – nastavlja Kojičić, ističući da dok nisu u potpunosti otkrili ovu vilu, važilo je mišljenje da je prva moderna kuća podignuta u Novom Sadu.
Foto: B. Grujić ESTETIKA Jedno od najlepših zdanja u gradu
– Upravo ova vila, rađena po planovima lokalnog građevinara Mihalja Materna, svedoči o spremnosti sredine da prihvati neke nove tendencije, ne samo arhitekture nego i drugih oblasti – dodaje Kojičić, uz napomenu da, nažalost, danas ona nije sačuvana u svom izvornom obliku, jer je nadograđena i preuređena, a originalni izgled vidi se na fotografijama starih vlasnika, nemačke porodice iz 1940.
Otprilike kada i Brašovan, u Veliki Bečkerek došao je i Pavle Ninkov, projektant, pronalazač i geometar, zaslužan za izgradnju Okružnog ureda za osiguranje radnika iz 1928. godine, koja je danas zgrada Hitne pomoći. Popularni Paja Ninkov je zavoleo mir na obalama Begeja i u gradu ostao do kraja života.
Majstori zidarskog zanata
– KADA se priča o vrhunskom umeću zidarskih majstora, treba istaći Janoša Panjija, Mihalja Materna i Josifa Vajteršana, koji su mogli da projektuju porodične kuće i izvode radove u nekim savremenijim tehnikama – objašnjava Kojičić, ističući da se Janoš Panji uglavnom vezuje za predratnu arhitekturu, a njegovi projekti su današnja Plućna bolnica i palata “Panji”.
Između dva svetska rata slike na razglednicama Novog Sada krasile su zgrade Đorđa Tabakovića, a neizbrisiv trag ostavio je i u današnjem Zrenjaninu, a njegov najznačajniji projekat je Dečji dom iz 1934. godine.
– Zgrade koje je pravio oslikavaju njegovu ličnost, pitomu i nenametljivu narav, uvek je nastojao da se uklopi u ambijent. Zbog većeg priliva radnika u to vreme izgrađena je i zgrada podružnice javne berze i služila je da im obezbedi smeštaj – naglašava Kojičić, uz napomenu da su su Tabakovićeva zaostavština i manastir Svete Melanije i Parohijski dom u Svetosavskoj ulici u centru grada.
Braća Zoran i Borivoj Tomić ostavili su tri izvanredna projekta, na uglu Svetosavske i Pupinove ulice vilu dr Luja Kinstlera iz 1931. godine, objekat Trgovačko-industrijske komore iz 1936. godine i zgradu Crvenog krsta. Neizbrisiv trag ostavio je i ruski arhitekta Nikolaj Krasnov, sa idejom državne Osnovne škole “Viteški kralj Aleksandar Ujedinitelj”, koja je postojala u njegovim nacrtima.
Otac srpskog modernizma
JEDAN od najznačajnijih srpskih arhitekata i začetnik modernizma Dragiša Brašovan, u Veliki Bečkerek stigao je na poziv tadašnjeg čelnika Torontalske županije Slavka Županskog, a zadržao se svega godinu dana, ali je ostavio vredne objekte. Jedno od najznačajnijih ovdašnjih Brašovanovih dela je zdanje Sokolskog doma. Oni su se gradili u to vreme širom Kraljevine Jugoslavije, uglavnom u duhu srpskog romantizma, a Brašovan se opredelio za klasičan pristup, kao da je želeo da zgrada bude u nekom prepoznatljivom nacionalnom stilu.
– Međutim, zbog nedostatka finansija, tek 15 godina kasnije je podignuta nova zgrada, danas Osnovna škola “Đura Jakšić”, u Ulici cara Dušana, a moderno arhitektonsko ostvarenje tog doba je i Sanatorijum dr Zorana Kamenkovića, odnosno današnji Dečji dispanzer, delo je Ivana Đ. Stojkovića, jedinog međuratnog arhitekte rođenog u gradu na obalama Begeja.
U svakom slučaju, tridesetih godina 20. veka današnji Zrenjanin bio je, uz Novi Sad, vojvođanski grad sa najviše zdanja izgrađenih u duhu moderne arhitekture.
Istaknuti lokalni graditelj
JOSIF Vajteršan, jedan od naznačajnijih lokalnih graditelja, važio je za kontroverznu ličnost, a o tome svedoče i novinski članci iz kojih se može zaključiti da se često zaduživao, a na primeru kuće Veselina Gardinovačkog, postoji izveštaj građevinske inspekcije, gde je navodno prekoračio svoja ovlašćenja, pa je novčano kažnjen.